Festival Oude Muziek Utrecht

Galanterie

Met het ogenschijnlijk frivole festivalthema Galanterie verkennen we de verfijning van de achttiende-eeuwse rococo. Deze ontstaat in Frankrijk en steekt heel Europa aan met een nieuw levensgevoel: licht en vrij.

De Friderizianische Rokoko van Sanssouci trekt onze aandacht door zijn uitbundigheid, verfijning en extravagante, naturalistische elementen. De Berlijnse School en Frederik de Grotes interesse in de Verlichting zullen inderdaad een lens vormen waardoor we het thema zullen beschouwen. Muzikaal gezien fascineert de complexe samenhang van muzikale stijlen als rococo, Empfindsamkeit, Sturm und Drang en vroegromantiek. Dit is een buitengewoon spannend tijdsgewricht waarin traditie en vernieuwing over elkaar heen buitelen.

Het concept ‘galant’ is echter veel ouder. Het voert ons terug naar de middeleeuwse amour courtois en de ideale hoveling uit de renaissance. Dit nodigt uit tot een brede programmering waarin we aspecten als sociale codes en goede manieren samen met co-curator Rosi Braidotti cultuurhistorisch onderzoeken, vroeger en nu. Zo neemt dit festival, zoals steeds, een duik in het verleden om onszelf en de ander in de spiegel te zien en – wie weet – iets beter te begrijpen.

Galanterie in een knisperend tijdsgewricht

Het ossenbloedrood, gebrande oker en intense ultramarijn van de barok lossen aan het begin van de achttiende eeuw op in lichte pasteltinten: poederroze, mintgroen en babyblauw. Theatraliteit en grootse gebaren hebben afgedaan. Het tijdperk van de mens is daar: zijn vernuft zal de wereld beheersen, zijn gevoelens worden de maat van alle dingen.  

De eeuw van de Verlichting werd een van de meest wervelende episodes in de kunstgeschiedenis met in het zenit de rococo: een decoratieve, lichte en gracieuze stijl in architectuur, schilderkunst, sierkunsten, literatuur, theater en muziek die vanuit Frankrijk, de referentie voor le bon goût, uitwaaiert over Europa.

Koning Frederik de Grote van Pruisen laat zich aansteken en bouwt met zijn zomerresidentie Sanssouci in Potsdam de ultieme realisatie van zijn geraffineerde Friderizianische Rokoko. Ultraverfijnd of frivool? Behaaglijk of behaagziek? Fijnbesnaard of hypergevoelig? Galanterie of pedanterie? We dompelen ons onder in bladgoud en rocaille en zoeken het voor u uit!

Vernieuwingsdrang: muziek voor een nieuwe tijd

De ornamentiek en zinnelijkheid van de rococo inspireren in de achttiende eeuw tal van componisten, die met hun muziek onbeschaamd mikken op gevoel en genot. Oud en nieuw vloeien samen in diverse stijlvarianten.

De Franse en Italiaanse stijl gaan een huwelijk aan in les goûts réunis, die steeds lichter en luchtiger worden, tot pastorale musettes en draailieren aan toe. De oudere Bach schrijft nog erudiete polyfonie, maar waagt zich ook in het veld waar zijn zonen opereren. Telemann geeft de Franse style galant en de Italiaanse rococo een Duitse twist, in Mannheim worden de lijnen uitgezet voor de Weense Klassieken, en de Sturm und Drang lijkt recht in de romantiek te willen stappen.

Maar eerst floreert de Empfindsame Stil met zijn grillige melodieën, gewaagde harmonieën en botsende emoties. Het is het terrein van de briljante Carl Philipp Emanuel Bach, die deel uitmaakt van de Friderizianische Rokoko.

Frederik de Grote en de Berlijnse School

Noem Frederik de Grote gerust een francofiel. De koning lustte zijn interieur, architectuur, filosofie en literatuur het liefst zo Frans mogelijk. Maar voor zijn muziek verlangde hij wat anders. De galante stijl kreeg aan zijn hof een unieke invulling met een flinke scheut Duitse laatbarok.

Essentieel voor de ontwikkeling van de Berlijnse stijl was ook Frederiks bewondering voor August van Saksen, die in Dresden een magistrale muziekkapel had opgebouwd. Componisten van het kaliber Pisendel, Hasse, Zelenka en Quantz werkten er met supersterren als Senesino en Faustina Bordoni. Na de dood van August traden heel wat van deze musici in dienst bij Frederik. Zo ook Quantz: de keizer van de traverso die de Pruisische vorst tot een verdienstelijk musicus wist te trainen.

Frederik speelde geregeld samen met leden van zijn hofkapel, waaronder Graun, C.P.E. Bach, Benda en Fasch. Naast het repertoire dat zij voor de dagelijkse kamermuziekconcerten componeerden, staat ook werk van koninklijke signatuur op ons festivalprogramma.